واژه نامه توصیفی تئاتر
آغاز سخن
نگارنده در این کار متاسفانه تنها به منابع آلمانی می‌تواند متکی باشد و از همین رو معرفی واژه‌ها در مواردی، و تا حدی، فقط حال و هوای و گستره‌ی جغرافیایی تئاتر آلمانی زبان را در برمی گیرد. برای جبران این کاستی سعی شده است تا حد ممکن از چندین منبع تئاتری استفاده شود که معرفی واژه‌ها کامل‌تر ارائه‌گردد و برای تکمیل کار از منابع فارسی موجود هم که برخی از آنها خود برگردانی از زبان‌های انگلیسی و فرانسه هستند، بهره گرفته‌‌ام. بهره گیری از منابع فارسی در بیشتر موارد علت دیگری هم داشته‌است و آن یافتن معادل‌سازی و برابرگزینی واژه‌ها و نامهای غیر فارسی بوده است. این کار دو حسن در بر داشت؛ نخست از دوباره کاری، و دوم از تشتت و پراکندگی فکری خوانندگان جلوگیری می‌کرد. در مواردی هم که در منابع فارسی تنوع سلیقه و چندگانگی برای یک واژه وجود داشت، یکی را که درست‌تر دانسته‌ام، در متن و دیگری را در زیرنویس ذکر کرده‌ام. اندک مواردی نیز بوده که هیچکدام از سلیقه‌های موجود در منابع فارسی را درست یا دقیق ندانسته‌ام، در اینجا به ناچار سلیقه‌ی خود را ارجح دانسته ام، اما برگردان و معادل‌گزینی دیگران را در زیرنویس آورده‌ام
اروین پیسکاتور راست ـ رالف هوخ هوف (بالا) ـ هینار کیپ هارت
.
و برای آنکه، برخلاف عده‌ای، زحمات دیگران را به نام خود سکه نزده باشم و به قول امیرحسین آریانپور “امانت‌شکنی” نکرده باشم، در پایان معرفی هر واژه منابع خود را، به ترتیب اهمیت و کاربرد آنها، ذکر کرده‌ام. اما برای آنکه خواننده حوصله‌ی مطالعه را از دست ندهد، تنها به ذکر کلی منابع اکتفا کرده‌ام و از تک‌تک موارد ریز و درشت اجتناب نموده‌ام که امیدوارم نویسندگان و مترجمان منابع این سهل‌انگاری مصلحتی را بر من ببخشند.
دیگر اینکه چون من در معرفی این واژه‌ها تنها به یک متن یا منبع اکتفا نکرده‌ام و در کار خود صرفا دست به یک ترجمه عین‌به‌عین اقدام نورزیده‌ام، نمی‌توانستم تلاش خود را نیز یک ترجمه صرف بدانم. اینگونه اما خود را از دین تک‌تک نویسندگان رها می‌کردم و در عین حال امکانات و اختیارات بیشتری در معرفی همه‌جانبه یک واژه به دست می‌آوردم.
تئاتر مستند
تئاتر مستند (تئاتر حقیقت)پیش از همه با نام و فعالیت تئاتری اروین پیسکاتور۱ (۱۹۶۶ـ۱۸۹۳) آغاز می شود و سپس با تلاش نمایشنامه‌نویسان دهه شصت آلمان تکامل می‌یابد.
در سال ۱۹۲۵ اروین پیسکاتور، کارگردان معروف آلمانی با به روی صحنه آوردن نمایشی با عنوان “با اینهمه”۲ نخستین گام را در شکل‌گیری تئاتر مستند برداشت. “با این همه”نمایشی بود گزارش‌گونه از جنگ و انقلاب که از مجموعه‌ی سخنرانی‌ها، مقاله‌ها، فراخون‌ها، شب‌نامه‌ها، عکس‌ها، فیلم‌ها و بریده جراید تدوین یافته بود.
هنوز چهل سال از اجرای نمایش”با این همه” نمی‌گذشت که رالف هوخ‌هوت۳ (۱۹۳۱)، نمایشنامه‌نویس آلمانی با نوشتن نمایشنامهی “جانشین”۴ در سال ۱۹۶۱ ، نخستین گام را برای نوشتن نمایشنامهی مستند برداشت. اجرای این نمایشنامه توسط پیسکاتور در سال ۱۹۶۳ چنان هیاهویی به پا کرد که هر نهاد دولتی و اجتماعی ذینفع را مجبور به اظهارنظر و موضع‌گیری می‌کرد. هوخ‌هوت به عنوان نویسنده‌ای آگاه و متعهد، برای نخستین‌بار، جرئت به خرج داده و بر اساس اسناد تاریخی موجود موضوع کشتار جمعی یهودیان و سکوت آگاهانه کلیسای کاتولیک را به میان می‌کشد. هوخ‌هوت این پرسش را مطرح میکند که آیا”جانشین”مسیح، پاپ، در روی زمین نمی‌توانست با یک فراخون برای مبارزه مانع قتل‌عام یهودیان شود؟ هوخ‌هوت پاپ را انسانی می‌بیند که غیر از درآمد کلیسا، سخنرانی عبادی، باورمندی به حضرت مریم فکر و مشغله‌ی دیگری ندارد. پاپی که از نظر هوخ‌هوت می‌توانست به هوشیار و آگاه کردن انسان مسیحی دوران فاشیسم بپردازد. از این دیدگاه وی پاپ را مقصر در این وقایع می‌داند و او را در نهایت سیاستمداری بی‌لیاقت معرفی می کند که حتی نتوانسته توافقنامه میان دولت هیتلر با کلیسا را هم فسخ کند!
طرح چنین پرسش‌ها و نقطه نظراتی در باره‌ی پاپ “پیوس دوازدهم” آنهم درباره‌ی قتل‌عام یهودیان و کوتاهی آگاهانه‌ی کلیسا چنان بحث داغی برای مفسران و محققان تاریخ از یک سو و علمای مذهب و سیاستمداران از سوی دیگر مهیا کرد که حتی هواداران جدی کلیسا نیز تاسف و تنفر خود را از این توافق ناپاک ابراز داشتند. بدین نحو تئاتر مستند توانست بحث‌های مهمی را به درون جامعه و توده‌های مردم بکشاند و این همان آرزو و هدف اصلی تئاتر مستند بود:
گسترش هر چه بیشتر بحث‌های اجتماعی در میان توده‌های جامعه و همگیر کردن و درگیر ساختن فکری انسان به این امور!
یکسال پس از هیاهوی به پا شده از اجرای نمایش ” جانشین” هاینار کیپ‌هارت۵ (۱۹۸۲ ـ ۱۹۲۲) نمایشنامهی ” اندر قضیه‌ی ج. ربرت اپن‌هایمر“۶ را نوشت. وی در این نمایشنامه موضوع و پرسش “تعهد و اخلاق در علم” را به پیش می‌کشد. این نمایش نیز متکی به اسناد تاریخی و بر اساس تحقیقات آمریکایی‌ها درباره‌ی اپن‌هایمر، پدر بمب اتمی، نوشته شده بود
صحنه هایی از نمایش هایی به کارگردانی اروین پیسکاتور، برلین غربی
راست بالا: نمایش جانشین /۱۹۶۳
پایین: نمایش اندر قضیه…؛ ۱۹۶۴
چپ: نمایش بازجویی؛ ۱۹۶۵
.
“پتر وایس”۷ (۱۹۸۲ـ ۱۹۱۶) که با نوشتن نمایشنامه نیمه مستند “مارا- ساد”۸ تنها تا حدودی به وقایع روز و تئاتر مستند نزدیک شده بود، با انتشار نمایشنامهی”بازجویی“۹ (۱۹۶۵)گامی جدی در راه تئاتر مستند برداشت. در این نمایشنامه که در یک دادگاه اتفاق می‌افتد گفت‌و‌شنودهای واقعی جلسات رسمی اردوگاه آشویتس انجام می‌شود. دیگر نمایشنامه‌های مستند وایس عبارتند از “آواز شیطان لوزیتانی”، درباره ی سرکوبی آفریقاییان بومی در آنگولا توسط پرتغالی‌ها، و نمایشنامه ای با نام دور و دراز:”سخنی در باب تاریخ و تحولات جنگ طولانی آزادی ویتنام در گذشته به عنوان نمونه ای از ضروریت جنگ مسلحانه‌ی مردم تحت سلطه برعلیه سلطه‌گر و کوشش ایالات متحده‌ی آمریکا در راه امحای بنیان‌هایی انقلابی” (۱۹۶۸).۱۰
اجرای نمایش “با اینهمه” و نوشتن نمایشنامه‌هایی چون “جانشین”، ” اندر قضیه‌ی ج. روبرت اپن‌هایمر”، “بازجویی” توسط نمایشنامه‌نویسانی چون هوخ‌هوت، کیپ‌هارد و پتر وایس و سپس اجرای هر سه نمایشنامه اخیر توسط اروین پیسکاتور، توانست ضمن ایجاد پایه‌های تئاتر مستند در دهه‌ی شصت ویژگی‌ها و مشخصه‌های آن را نیز تعیین و تعریف کنند.
تئاتر مستند، به غیر دهه‌ی بیست، بیشتر درگیر با موضوعات و رویدادهای تاریخی گذشته‌ی نزدیک مانند اقتدار نازی‌ها، تعقیب و آزار یهودی‌ها و کمونیست‌ها، جنگ در ویتنام و امثالهم بود. رویدادهای تاریخی که از طریق بررسی و تحقیق خبرنگارمابانه، بدون آسیب‌رساندن به اصالت آن، شکلی نمایشی گرفته بودند. این تئاتر در محتوا تلاش می‌کرد با تکیه بر فاکت‌های متعدد تاریخی، حقیقت‌های تاریخی که در دوران “معجزه‌ی اقتصادی” از سوی نهادها‌ی اجتماعی عمدا پس زده شده بودند یا کلا از محتوا تهی و قلب گشته بودند و بنابراین مردم آن را به فراموشی سپرده، دوباره آشکارا به معرض نمایش گذاشته و وجدان و جسارت مدنی مردم جامعه را بر علیه مسببین آن بشورانند. نویسندگان مستند اکثرا با این کار خود سبب انفجار بحث‌های سیاسی و اجتماعی وسیعی می‌شدند که بسیاری را خوشایند نبود.
نویسندگان تئاتر مستند در بررسی رویدادهای تاریخی خود را شاهدان بی‌طرف ندانسته و همواره جانبدار و هوادار مردم تحت‌ستم و نفرین‌شده‌ی این کره‌ی خاکی می‌دانستند که پیش از همه پتر وایس در نمایشنامه‌های ضدامپریالیستی و ضداستعماری خود چون “سرودی از لوستانیشن پوپانس۱۱ (۱۹۶۶)،”گفتمان ویتنام”۱۲(۱۹۶۸) این جانبداری را از خود نشان می‌دهد. به همین خاطر تئاتر مستند تئاتریست سیاسی و در این جانبداری آگاهانه سعی دارد در مواردی به شکل تهییجی ـ‌تبلیغی خویش به تماشاگر تفهمیم کند که “هرآنچه می‌بینند، حقیقت دارد”. در این جانبداری و تفهیم تاریخی است که عملا تماشاگر را نیز به جانبداری تاریخی مورد نظر خود سوق می‌دهد!
تئاتر مستند آلمان در دوران خود توانست وقفه‌ای جدی بر تسلط تئاتر غیرسیاسی دوره‌ی “آدونر“۱۳ ایجاد کند و نقطه‌عطفی در تئاتر آلمان و جهان محسوب شود. همانطور که پتر وایس نیز تصریح کرد تئاتر مستند توانست در دوره‌ای از تاریخ تئاتر آلمان غربی ” تئاتر حقیقی زمانه”۱۴ گردد. تئاتری که نزدیک به یک دهه در تئاتر آلمان غربی نقش اصلی را ایفا می‌کرد. چراکه این تئاتر توانست ضمن فاصله‌گیری از تئاتر غیرسیاسی بحث‌ها و مجادله‌های بسیار جدیی را هم درباره‌ی موضوع‌های اجتماعی چون نازیسم در آلمان و هم درباره‌ی رابطه‌ی تئاتر و جامعه، زیبا‌شناسی در نمایشنامه و غیره نقطه‌نظرات جدیدی ارائه دهد.
صرفنظر از تاثیر وسیع این نوع تئاتر، بحث‌های مفصلی نیز در ارتباط و مخالفت با آن به پاشد؛ شماری جنبه‌های زیباشناختی تئاتر مستند را به بحث کشیدند و کمبودهای جدی آن را متذکر شدند. کسانی هم مانند تئودور و. آدورنو۱۵ از نحوه‌ی بررسی رویدادهای تاریخی در تئاتر مستند، آن هم بدین شیوه‌ی ساده‌نگرانه در قالب‌های نمایشی، مورد انتقاد قرار دادند. همینطور شخص اپن‌هایمر، شخصیت به تصویر کشیده‌ی نمایش “اندر قضیه‌ی ..” نیز در نامهای بر نادقیق بودن و نامیمون ساختن رویدادهای تاریخی، به نویسنده‌ی نمایشنامه خرده می‌گیرد.
علاوه بر اینها پتر هاندکه۱۶ و مارتین والزر۱۷ نیز ایرادی اساسی و فنی‌تری بر تئاتر مستند وارد دانستند:”به علت محدویت‌های نمایشی اجبارا “واقعیت” مورد تصویر در شکلی سوءاستفاده شده و از اهمیت و ارزش کاسته شده ارائه می‌شود.”۱۸
با همه‌ی این خرده‌گیری ها و انتقادهای به جا و نابجا، همانطور که در کتاب “تاریخ تئاتر جهان”نیز اشاره می‌شود، تئاتر مستند یا “تئاتر حقیقت”با اهمیت و ارزش ادبی و تا حدی اجرایی خود خیلی زود توانست یک دهه در تئاتر سراسر اروپا از محبوبیت برخوردار شود. گرچه عوامل سیاسی، اقتصادی و تاریخی بسیاری موجب شدند که این تئاتر در ابتدای دهه‌ی هفتاد اعتبار و ارزش خود را از دست بدهد. ۱۹
“نمایش مستند [در آلمان]به نمایشنامه‌نویسی مستند در آمریکا هم جان بخشید. از نمایشنامه‌های مستند آمریکایی می‌توان از “محاکمه‌ی کاتونس ویل نهم”۲۰ (۱۹۷۰) نوشته‌ی دانیل بریگان۲۱ (۱۹۲۱) و “حالا هستی، یا هرگز بوده‌ای؟”۲۲(۱۹۷۵) نوشته‌ی اریک بنتلی (۱۹۱۶) نام برد.”۲۳
پانویس ها:
۱-Erwin Piscator
۲- Trotz alledem
۳- Rolf Hochhuth
۴- Der Stellvertreter (معاون، نماینده)
۵- Heinar Kipphardts
۶- In der Sache J. Robert Oppenheimer (قضیه رابرت …)
۷- Peter Weiss
۸ـ Marat / Sade، نام اختصاری نمایشنامه‌ای با عنوان بلند:
Die Verfolgung und Ermordung Jean Paul Marats Dargestellt durch die Schauspielgruppe des Hospizes zu Charenton unter Anleitung des Herrn de Sade
(تعقیب و قتل جان پاول ماراتس اجرا شده توسط گروه بازیگران بیمارستان شارونتون زیر نظر آقای ساد)
۹-Die Ermittlung (استنطاق)
۱۰- تاریخ ئئاتر جهان (جلد سوم)؛ اسکار گ. براکت، ص. ۲۸۰
۱۱- Gesang vom Lusitanischen Popanz
۱۲-Viet Nam-Diskurs ‹‹گفتگوی راجع به ویتنام››
۱۳ـ کنراد آدناور، Konrad Adenauer، نخستین صدراعظم آلمان غربی پس از جنگ دوم جهانی.
۱۴-Dokumentarisches Theater; DATA BECKERs Universallexikon ِِ.
۱۵-Theodor w. Adorno
۱۶ـ Peter Handke ، (۱۹۴۲) نمایشنامه‌نویس و شاعران مشهور آلمانی.
۱۷ـ Martin Walse ۱۹۲۷ از نویسندگان مطرح آلمانی؛ نخستین کتابش، “هواپیمایی بر فراز خانه “را در سال ۱۹۵۵ نوشت و از سوی “گروه ۴۷″ برنده جایزه نخست شد. وی همچنین چندین نمایشنامه از جمله ” مازو و پشم خرگوش ” را تاکنون به چاپ رسانده است.
۱۸-Date BEKERs Universallexikon; Dokumentarisches Theater, V.C.
۱۹ـ تاریخ تئاتر جهان(جلد سوم)؛ اسکار گ. براکت، ص.۲۸۱.
۲۰-The Trial of the Catonsville Nine
۲۱-Daniel Berrigan
۲۲-Are You Now, or Have You Ever Been?
۲۳ـ کتاب نمایش(جلد اول)؛ خسرو شهریاری، ص.۳۵۹.
منابع:
۱) Theaterlexikon; Systhema Verlag GmbH, 1998, München.
۲) Theaterlexikon; Lothar Schwab/Richard Weber, Cornelsen Verlag,
۱۹۹۱ Frankfurt.
۳) DATA BECKERs Universallrxikon (Theater); M. De Mattia &
- Pannen, 1999 Düsseldorf.
۴) تاریخ تئاتر جهان(جلد سوم)؛ اسکار گ. براکت، مترجم هوشنگ آزادی‌ور، انتشارات مروارید، تهران ۱۳۷۶، بخش” تئاتر و درام جهان از ۱۹۶۰”.
۵)کتاب نمایش(جلد اول)؛ خسرو شهریاری، انتشارات امیر کبیر،تهران ۱۳۶۵.
۶)گزیده‌ای از تاریخ نمایش در جهان؛ جمشید ملک‌پور، انتشارات کیهان، تهران ۱۳۶۴.
۷) برای عکس‌های مقاله از کتاب‌های زیر بهره برده‌ام.
– Schauspielführer; G. Albrod, B. Beier u. …, Harenberg, Dortmund 1997.
– Theater –Schnellkurs-; A. Gronemeyer, Dumont, Köln 1998
زیرنویس عکس ها:
صحنه ای از نمایش جانشین به کارگردانی اروین پیسکاتور، برلین غربی /۱۹۶۳
صحنه‌ای از نمایش اندر قضیه…؛ به کارگردانی اروین پیسکاتور، برلین غربی ۱۹۶۴
صحنه‌ای از نمایش بازجویی؛ به کارگردانی اروین پیسکاتور، برلین غربی ۱۹۶۵
